Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi
Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi чонныӊ кирексiнiзiн арачылапча – кирек законнарны алчатса, табығҷыларныӊ кӧӊнiн санға алча паза чуртасха кирче.
Хакас Республиказыныӊ Ӧӧркi Чӧбiнiӊ тархыны
1990 чылның орғах айының 15-ҷі кÿнiнде Хакас автоном облазыныӊ Ӧӧркi Чӧбiнiӊ депутаттар Чӧбi Хакасияның политика, халых, экономика паза нация-культура кӧзідімнерiн тилідер ӱчӱн, РСФСР-ныӊ Ӧӧркi Чӧбiнзер Хакасияны ибiрчеткен хырығларынаӊ хада Хакасскай АССР-ға айландырарға сурыныснаӊ айланған. 1991 чылның от айының 3-ҷі кÿнiнде Хакас автоном облазы Россия Федерацияныӊ холындағы Хакас Совет Социалистическай Республика адал парған.
1991 чылның улуғ хырлас айында – 1992 чылның кӱрген айында Хакас Ӧӧркi Чӧбiнзер пастағы табығлар ирткеннер. Табығлар ирткен соонда Ӧӧркi Чӧптiӊ органнары тӧстелгеннер. Ӧӧркi Чӧптiӊ кнезi табылған, аныӊ орынҷылары, Ӧӧркi Чӧптiӊ комитеттерi паза комиссиялары тӧстелгеннер.
Пастағы Правительство тӧстелген – Хакас Республиканыӊ Министрлер Чӧбi.
Хакас Республиказыныӊ иӊ пӧзiк должностьтығ кiзiзi – ол Ӧӧркi Чӧптiӊ кнезi полча. Хакас Республиканыӊ Министрлер Чӧбi алай ба Хакас Республиканыӊ Правительствозы Ӧӧркi Чӧпке сан пирҷеӊ орган полча. Iдjк Ӧӧркі Чӧп Министрлер Чӧбiнiӊ кнезiн, аныӊ орынҷыларын таапча, министрлернi турғысча.
1992 чылныӊ кӱрген айының 29-ҷы кÿнiнде Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi Россия Федерацияныӊ холындағы Хакас Республиказы адаларға чарадығ алған. 1992 чылныӊ кӧрік айында Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбінiӊ сессиязында Россия Федерацияныӊ холындағы Хакас Республиканыӊ ӧӧн праволарынаӊар, толдыра тузаланыс оңдайларынаңар паза молҷағларынаӊар Декларация алылған. Пу Декларация хайдағ-да тус аразына Хакас Республиканыӊ Конституциязы чiли тузаланылған.
Федеративнай чӧптезiгде хол салып, Хакас Республика Россия Федерацияныӊ тиӊ праволығ субъектi пол парған. РФ-ныӊ Конституциязы хоостыра Республика пос чирiнде прай хазна ӱлгӱлiг пол парған, Россия Федерацияныӊ Ӧӧркi органнарына пирiлгеннерiнеӊ пасха. 1995 чылның сiлкер айының 25-ҷі кÿнiнде Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧп депутаттарыныӊ пастағы хығыртииныӊ XVII сессиязында Хакасияныӊ тархынындағы пастағы Конституция паза аныӊ ӧӧн законнары алылған.
Ол оӊдайнаӊ Республикадағы халых пiрiгiстернiӊ чӧптезии пиктел парған.
Ол тустыӊ пасхалалчатхан сари – ол Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi сыбыра чахығ пирчеткен паза толдырығ ÿлгÿнi сыныхтағда тутчатхан хазна ӱлгӱзiнiӊ органы полчатханы.
Пастағы ӱс чыылығда Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбiнiӊ депутаттары (1992–1997; 1997-2001; 2001-2005 чч.) пiр мандаттығ округтарҷа табылҷаӊнар. Аннаӊ андархы чыллардағы табығларда (2005-2009 чч., 2009-2013 чч.) араластыра (мажоритарнай) системаҷа пiр мандаттығ округтарынҷа 37 депутат табылған, политика партиялар списоктарынҷа 38 депутат.
Хакас Республика, Россия Федерацияныӊ субъектi полып, аныӊ Ӧӧркі Чӧбі, законодательнай (представительнай) орган полып, паза аныӊ депутаттарыныӊ саны Федеральнай законодательствозар кирiлген алызығлар хоостыра Россияныӊ хазна Конституциязынаӊ (уставынаӊ) паза орыннардағы табығҷылар санынаӊ палғалыстығ полча. Россияда парламенттерде депутаттар саны 75-теӊ 50-ге хызырыл парған.
Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбінiӊ алтынҷы чыылии федеральнай паза республиканскай законодательстволары хоостыра тимнелген. 2013 чылда, Ӧӧркi Чӧптiӊ алтынҷы чыылиина депутаттарны табары тоозылғанда, Ӧӧркi Чӧпте политика партияларыныӊ фракциялары тӧстелген: «Единая Россия», «ЛДПР», «КПРФ» паза «Коммунисты России».
2017 чылда Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi позыныӊ 25 чылын таныхтаан. Пу тус аразына Хакас Республикада 2000 чағын закон алылған, ол санда пiр муӊа чағыны ам даа тоғынча.
2018 чылныӊ ӱртӱн айыныӊ 9-ҷы кӱнiнде Ӧӧркi Чӧптiӊ депутаттарыныӊ читiнҷi чыылииныӊ табығлары ирткеннер. Пiр кӱн иртiрiлчеткен табығлар салтарлары хоостыра Ӧӧркi Чӧптiӊ депутаттарына 50 кiзi табылған, оларныӊ санынаӊ политика партияларыныӊ фракциялары тӧстелгеннер: «Единая Россия», «ЛДПР», «КПРФ» паза «Коммунисты России», «Справедливая Россия», «Патриоты России», «Российская партия пенсионеров за социальную справедливость».
Ӧӧркi Чӧптiӊ депутаттарыныӊ читiнҷi чыылииныӊ пастағы сессиязы 2018 чылныӊ ӱртӱн айыныӊ 19-ҷы кӱнiнде ирткен.
Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi чонныӊ кирексiнiзiн арачылапча – кирек законнарны алчатса, табығҷыларныӊ кӧӊнiн санға алча паза чуртасха кирче.
Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi, чуртас сурығларына нандырып, кирексiнiстiг сурығларны пӧгiп, позыныӊ тоғызында сыбыра Республика чуртағҷыларыныӊ паалағларына тӧстенче, гражданнарныӊ закон хоостыра праволарын паза киректерiн арачылирын ӧӧнге санапча.
Кӱрген айы 1992 – кӱрген айы 1997 чч. 5 чыл
- Россия Федерациязына кiрчеткен Хакас Республиканыӊ «Россия Федерациязына кiрчеткен Хакас Республиканыӊ ӧӧн праволары паза молҷағлары» Декларациязы алылған (1992 чылның кӧрiк айы).
- Хакас Республиканыӊ законодательнай базазы тӧстелген.
- Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбiнеӊер, Хакас Республиканыӊ Правительствозынаӊар, Хакас Республикадағы чоннарныӊ тiллерiнеӊер, орындағы пос устаныстарынаӊар, чир сурығларынаӊар паза iдӧк 40 азыра налог паза бюджет законнарынаңар, чир паза ниме-ноолардаӊар, хазна символиказынаӊар чоох парған.
Ӧӧркi Чӧптiӊ пастағы чыылиинда 70 закон алылған. 1995 чылныӊ сілкер айында сағамғы Хакасияныӊ тархынындағы пастағы Конституция – аныӊ ӧӧн Законы – алылған. Ол прай халыхтарныӊ аразындағы чӧптезiг чарадии полған. Пастағызын на хакас тiлi орыс тiлiнеӊ тиӊни хазна тiлiне санал сыххан.
Кӱрген айы 1997 – кӱрген айы 2001 чч. 4 чыл
- Региональнай законодательство федеральнай законодательстваа килiстiре иділген.
- Администрациядағы, чарғылардағы право тилiстерiнеӊ палғалыстығ, чир-чайаанны хайраллирдаӊар, суғны арачылирдаӊар, чол паза чурт пӱдiрiглерiнеӊ паза ибiркiнеӊ палғалыстығ сурығлардаӊар, олғаннарны, iҷелернi, кинектернi арачылир сурығлардаӊар законодательство алылған.
Кӱрген айы 2001 – Кӱрген айы 2005 чч. 4 чыл
- Хакас Республиканыӊ Конституциязы федеральнай законодательстваа килiстiре тимнелген.
- Хакасияныӊ орындағы пос устаныстардаӊар 25 закон тимнелген. Бюджеттеӊер, налогтардаӊар паза чир-чайаанны хайраллирдаӊар законодательстваа алызығлар кирiлген.
- Чир-чалбахтағы юстициядаңар законнар алары.
Кӱрген айы 2005 – Азығ айы 2009 чч. 4 чыл
- Орындағы пос устаныстардаӊар, налогтар чыырдаӊар, бюджеттер теелiстерiнеӊер законнар чахсыландырылған.
«Кризистеӊ тоғыр» оӊдайлар алылған.
Тилiс программалары хоостыра 32 закон толдырылған.
Хакас Республиканыӊ Пазын – Хакас Республиканыӊ Правительство Кнезiн табар кӧнi табығлардаӊ тоғыр полғаны.
Кӧрiк айы 2009 – Кӧрiк айы 2013 чч. 4 чыл
- Кризистеӊ тоғыр законодательствоны алғаны паза чахсыландырғаны.
- Наа законнарны алғаны: «Кiзiлернiӊ праволарын арачылаҷаӊ Уполномоченнайдаӊар», «Хакас Республикада олған праволарын арачылаҷаӊ Уполномоченнайдаӊар».
Ӱртӱн айы 2013 – Ӱртӱн айы 2018 чч. 5 чыл.
- Хакас Республиканыӊ гимнiн алардаӊар паза Хакас тiлiнiӊ кӱнiн таныхтирдаӊар законнарны алары.
- Хазна пӱдiриинеӊер, экономика паза финанстар, халых чуртазынаӊар политикадаӊар, культура, ӱгредiг паза наука сурығларын закон хоостыра пиктирiнеӊер.
- Россия Федерация Президентiнiӊ чахығларын закон хоостыра толдырары (законнар алылғаннар, ол санда «70 паза 80 часха чит парғаннарға полызығ пирердеӊер, кӧп квартиралығ турада идiлген тиксi ремонт ӱчӱн тӧлеглер идерiнеӊер», «Хакас Республикада патриотизмге ӱгредердеӊер»).
- Коррупциядаӊ тоғыр поларынаӊар законодательствоны чахсыландырары.
- Россия Федерацияныӊ субъекттерiнiӊ хазна ӱлгӱлерiнiӊ парламенттерiнең палғалыстарны тыыдары чарадығлар хоостыра Калининградскай областьтағы Думанаӊ, Севастополь городтыӊ Законодательнай Чыылиинаӊ, Крым Республиказыныӊ Хазна Чӧбiнеӊ – Крым Республиканыӊ Парламентiнеӊ, Хазна Чӧбiнеӊ – Хасэ Адыгей Республиканаӊ, Чонныӊ Чыылиинаӊ (Парламентiнеӊ) Карачай-Черкес Республиканыӊ.